OSMANLI MİMARLIĞI

Osmanlı sanatı 14. ve 15. yüzyıllarda gelişmiş ve 16. yüzyılda olgunlaşarak klasik biçimini almış, Anadolu Selçuklu sanatından farklı olarak Tuna Irmağından Basra Körfezine kadar geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Osmanlı mimarlığı ve sanatı çok genel çizgilerle Erken Dönem(1300-1500), Klasik Dönem (1500-1718) ve Geç Dönem (1718-1922) olmak üzere üç evrede incelenebilir.

14. yüzyılda Osmanlı mimarlığının beylikler mimarlığının etkisinde kaldığı, bu yüzyıla tarihlenen Osmanlı yapılarının Selçuklu biçimleri ve yerel yapı tekniklerinin oluştuğu görülür. Aynı şekilde türbe ve medreseler de beylikler ve Selçuklu dönemlerinden tümüyle kopmamıştır. Bu yüzyıla tarihlenen Osmanlı türbeleri kare planlı, kubbeli ya da Selçuklu kümbetlerini hatırlatacak biçimde külahlı yapılardır. Örneğin İznik Kırgızlar Türbesi Selçuklu tarzında içeriden kubbe dışarıdan külahla örtülüdür.

Ayakta kalan en eski Osmanlı medresesinin Orhan Gazi dönemi (1342-62) yapılarından İznik Süleyman Paşa Medresesi olduğu kabul edilmektedir. Ancak yapının kubbeli üst örtüsü 15. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir. Özgün karakteri bozulmamış ilk medreseler Bursa Hüdavendigar, Lala Şahin Paşa, Subaşı Eyne Bey ve Yıldırım Medreseleridir. Murat Hüdavendigar dönemine (1362-89) tarihlenen Lala Şahin Paşa Medresesi de kubbeli orta taşlığı, taşlığa açılan beşik tonozlu eyvanı ve tonozlu öğrenci odalarıyla Selçuklu kapalı medrese türünün tüm özelliklerini taşımaktadır.

Osmanlı mimarlığının Selçuklu ve Beylikler mimarlığından sıyrılarak özgün denemelere girişmesi Bayezid döneminde (1389-1402) başlamış ve 15. yüzyıl boyunca devam etmiştir. Bu döneme tarihlenen zaviyeli camilerde önce eyvanların, sonra zaviye odalarının örtüsü tonozdan kubbeye dönüşür. Bursa Yıldırım Camisi’nde (1395) tem eyvanlar, Amasya Bayezid Paşa Camisi’nde (1419) ana eyvan ve zaviye odaları, Afyon Gedik Ahmed Paşa Camisi’nde (1472) tüm birimler kubbelidir.

Kubbeli kare birimlerden oluşan Osmanlı’ya özgü bir yapı türü de bedestendir. İçinde ipekli kumaş, mücevher ve silah gibi değerli eşya alınıp satılan bu ticaret yapısı Yıldırım Bayezid zamanında ortaya çıkmış, ulucamiyle birlikte Osmanlı kentinin çekirdeğini oluşturan anahtar yapılardan birine dönüşmüştür.

Klasik Dönem’de devlet yönetiminin merkezileşme sürecine paralel olarak sanat etkinliklerinin örgütlenmesi olmuştur. Hassa Mimarları Ocağı ve Nakkaşhane Klasik Dönem’in kurumlarıdır. Bu kurumlar aracılığıyla 16. Yüzyılda mimarlık ve sanat etkinlikleri tek elden yürütülecek, sarayın desteğiyle Osmanlı klasik üslubu bu dönemde olgunluğa erişecektir.

Osmanlı camileri üs örtü sistemleri bakımından sakıflı (ahşap çatı) ve kâgir kubbeli olarak iki ana grupta toplanır. Klasik dönemde sayıları yüksek olan sakıflı cami ve mescitlerden çok azı gerçek biçimleriyle zamanımıza gelebilmiştir. Eyüp Bey Mescidi ve Büyükçekmece Sokollu Mescidi’yle, Kocamustafapaşa Ramazan Efendi (1585) ve Topkapı surları dışındaki Takkeci İbrahim Ağa (1592) Camileri sakıflı cami-mescit grubunun örnekleri arasında yer alır.

Klasik dönemde çeşitli cami şemaları denenmiş, dörtgen tabanlı kubbe yanında sekizgen ve altıgen tabana oturan orta kubbeli cami için özgün çözümler araştırılmıştır. Orta kubbesi sekizgen tabana oturan camiler arasında İstanbul’da Mimar Sinan’ın Rüstem Paşa (1562) ve Azapkapı (1577) camileriyle, Mesih Mehmed Paşa (1585), Mehmed Ağa (1586) ve Nişancı (1588) camileri sayılabilir. Bu grubun en görkemli uygulaması, dört köşesinde yükselen üç şerefeli minareleri ve Klasik Dönemin çapı 30 metreyi aşan en büyük kubbesiyle Mimar Sinan’ın Edirne Selimiye Camisi’dir (1575).

Osmanlı mimarlığında önemli bir yer olan külliyeler toplu olarak tasarlanmış ve birbirlerini tamamlayan yapıların oluşturduğu sosyal merkezlerdir. Kent içi ve menzil külliyeleri olarak iki ana grupta toplanırlar. Kent içi külliyelerinde cami, menzil külliyelerinde kervansaray ana yapı işlevini görür. Külliye bir vakıf kuruluşudur. İlk kayda değer örnekleriyle Bursa ve İznik’te karşılaşılan erken dönem külliyelerinde genellikle cami, türbe, medrese ve aşhane bulunuyor, her biri bir yerleşme merkezinin çekirdeğini oluşturan bu yapı toplulukları belirgin bir geometrik düzen olmaksızın araziye yerleştiriliyordu. Ancak Fatih Sultan Mehmed ile birlikte durum değişmiş, Fatih’in İstanbul’da kurduğu külliye (Fatih Külliyesi, 1455-61) kare planlı büyük bir avlunun çevresinde onun eksenlerine bağlı olarak gelişen simetrik ve düzenli kuruluşu, gerek caminin avlunun ortasındaki merkezi konumda bulunmasıyla köklü bir yenilik getirmiştir. Klasik Dönem’e tarihlenen anıtsal külliyelerin dışında mütevazı yapı topluluklarından küçük külliyeler 16. yüzyılda daha çok cami ve medreseden oluşuyor ve genellikle iki yapı aynı avluyu ortaklaşa kullanıyordu.

Bir çeşit sosyal ve entelektüel değişim hareketi olan Lale Devrinin (1718-1730) başlamasıyla Fatih Sultan Mehmet’ten sonra ilk kez Osmanlılar Avrupa kültürüne ilgi duymaya başlamıştır. Bu ilginin bir sonucu Barok üslubunun saray sanatını etkilemesi olmuştur. Bu ilginin mimariye yansıması en iyi şekilde çeşme, sebil ve türbe yapılarında gözlenebilmektedir. Tüm cepheleri altın yaldızlı kabartma süsler ve çinilerle bezeli, dört cepheli, geniş saçaklı, beş kubbeli III. Ahmed Çeşmesi (1728) Lale Devrinden kalan gösterişli yapılardan bir tanesidir. Barok türbeler arasında Eyüp Mihrişah Sultan (1795) ve Fatih Nakşıdil Sultan türbeleri dikkat çekicidir.

19. yüzyılda Osmanlı mimarlığı Fransa’daki gelişmelere ayak uydurmaya çalışmış, Baroktan sonra Yeni-Klasik sanat anlayışına dayalı ampir üslubu büyük ilgi görmüştür. II. Mahmud dönemine tarihlenen Tophane Nusretiye (1825), Abdülmecid dönemi (1839-61) yapılarından Dolmabahçe Bezmialem Sultan (1853) Sultan camileri bu yeni üslubu yansıtmaktadır. 19. Yüzyılın sonlarına doğru batı türü yeni klasikçiliğin yanı sıra bir çeşit Türk-İslam yeni klasikçiği ortaya çıkmıştır. Bu akımın öncü yapılarından birisi Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camisi’dir (1871). II. Meşrutiyetle birlikte (1908) billurlaşan üsluptaysa 16. Yüzyıl Osmanlı klasik mimarlığının canlandırılması amaçlanmıştır. Avrupalı mimarların Yunan-Roma yeni klasikçiliğine dayalı yapılarının yanı sıra Mehmet Vedat TEK ve Kemaleddin Bey’in öncülüğünü yaptığı okul (I. Ulusal Mimarlık) Osmanlı yeni klasikçiliğini yerleştirmeye çalışmıştır. Vedat Bey’in İstanbul Tapu Kadastro Binası (1908), Büyük Postane’si (1909), Kemaleddin Bey’in Bebek Camisi (1913) ve Sultan Reşad Türbesi (1918) bu akımın yapılarına örnek olarak verilebilir.

Erken Osmanlı mimarlığının en önemli yapılarından biri olan Bursa Yeşil Türbe 15. yüzyıl çini sanatı açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Türbede Selçuklu tarzı tek renkli çinilerle çok renkli çini örnekleri bir arada bulunmaktadır. Erken dönem çini sanatı açısından önemli bir diğer yapı da Edirne Muradiye Camisi’dir. Bu camide bulunan bezeme mavi ve beyaz çinilerden oluşur. Erken dönem Osmanlı çiniciliğinin merkezi İznik’tir.

16. yüzyılın ilk çeyreğinde kurulduğu düşünülen nakkaşhane başlangıçta hattat, nakkaş, mücellit gibi kitap sanatçılarından oluşuyordu. Giderek çini, ahşap, metal, halı ve kumaşla uğraşan sanatçılara da desenler hazırlayan bir kuruma dönüşmüştür. Nakkaşhane 16. yüzyılın ikinci yarısında kendi üslubunu oluşturmadan önce Şiraz ve Herat merkezli anlayışların etkisi altında kalmıştır. Klasik dönem Osmanlı minyatürünün başlıca özelliği, hünkâr ve kapıkullarının yaşamı ya da önemli olaylarla ilişkili olmasıdır. Saray sahneleri köşklerde, otağlarda bahçelerde yer alır.

Klasik Dönem’in Şehzade Mehmed, II. Selim, III. Mehmed türbeleri gibi önemli sultan türbeleri çini bezemeleri açısından dikkate alınması gereken yapılardır. Bu yapıların duvarları dönemin en seçkin İznik çinileri ile süslenmiştir. Lale Devri ile birlikte daha önceden düşüşe geçmiş olan İznik çiniciliğinin canlandırılması amacıyla girişiminde bulunulmuş, İstanbul’da bulunan Tekfur Sarayı bu amaca tahsis edilmiştir. Lale Devrinin sona ermesiyle birlikte Tekfur Sarayı çiniciliği gerilemiş, 18. Yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı yapılarında Kütahya çinileri ya da ithal edilen çiniler kullanılmıştır. Seramik üretimindeyse Çanakkale bu dönemde yeni merkez olmuştur.

Kaynak: Arkeolog ünvan değişikliği sınavı ders notları